آموزشگاه فنی و حرفه ای پنج پر

گیلان و نواحی جنوبی حاشیه دریای خزر با توجه به میزان رطوبت هوای به طور کلی در حفظ و نگهداشت آثار تاریخی در خود با مشکل روبه رو بوده  و از نظر آثار تاریخی باقی مانده از تمدن نسبت به نواحی خشک ایران از غناء کمتری برخوردار است اما  همان طور که از یافته های بی بدیل در مناطق کوهپایه و کوهستانی مناطق اشکور و دیلمان و رودبار و تالش به دست آمده است بی گمان سرزمین دیلم و گیل و طبرستان از مهمترین مراکز تمدن از هزاران سال قبل در ایران بوده است . آثار بدست آمده با سابقه بیش از 10 هزار ساله در منطقه اشکور و جام معروف مارلیک در روبار خود موید کوچکی از حضور انسان متمدن در این خطه سبز از  سرزمین کهن ایران می باشد . با تو جه به میزان رطوبت موجود در هوا باقی ماندن ابنیه و البسه و منسوجات در این منطقه برای مدتهای بسیار زیاد تقریبا دور از ذهن می باشد ولی این موضوع دلیلی بر عدم وجود صنایع در گیلان نبوده و نخواهد بود .

این که قالیبافی دقیقا از از کدام سرزمین و توسط کدام قوم آغاز شده است نامشخص است . اولین اطلاع و یا به عبارتی کشفیاتی که نشانه ای از هنر قالی بافی در عهد مفرغ(1500تا 2500سال قبل از میلاد) را با خود به دنبال دارد مربوط به کار قالی بافی است که توسط «ا.ن.خلوپین»راجع به ابزار مخصوص قالی بافی از جمله کاردک ،از گور های عصر مفرق در ترکمنستان و شمال ایران کشف شده است .

در دوره های حکومت های قبل از اسلام هخامنشی و اشکانی و ساسانی هم در گوشه و کنار ایران پهناور نشانه هایی  یافت  شده است که نشان از وجود قالی بافی در ایران دارد که گاهی اوقات توجه بیشتری به این صنعت توسط حکومت ها نشان داده شده و گاهی هم به خاطر تنش های و نابسامانی های مملکت دچار رکود گردیده است .

هر چند که اطلاع موثقی از قالی بافی در گیلان  از آن دوره وجود ندارد با توجه به وجود ابراشم در گیلان و مطالبی که در قرون بعدی  به دست آمده و میزان رشد گیلان در قالی بافی می توان نتیجه گیری نمود که این نمو باید سابقه ای دیرینه داشته باشد .

منابع تاریخی مختلفی که از قرون اولیه هجری بر جای مانده است حکایت از آن دارد که در قرون اولیه اسلامی و در فاصله سالهای قرن 1 تا 5 هجری قمری که سلسله های مختلف ایرانی همچون طاهریان ،سامانیان ، آل بویه و ... در مناطق مختلف ایران و تحت امر خلفای عرب حکومت می کردند در بسیاری از مناطق قالی بافی وجود داشته است . از مهمترین این منابع کتاب حدود العالم است که در سال 372 هجری قمری  تالیف گردیده است که مولف در این کتاب به وصف شهر ها و محصولات آن شهر اشاره می کند و در این کتاب چنین می نویسد:  

 " آمل شهری است عظیم قصبهء طبرستان، و او را شهرستانیست با خندق بی باره و از گرد وی ربض است و مستقر ملوک طبرستان است و جای بازرگانان است و خواسته بسیار است و اندر وی علمای بسیارند بهر علمی و آب های روان است سخت بسیار و از وی جامه ی کتان و دستار خیش و فرش طبری و حصیر طبری و چوب شمشاد خیزد که به همهء جهان جایی دیگر نبود واز وی ترنج و نارنج خیزد وگلیم سپید کومس و گلیم دیلمی زربافت و دستارچه ی زربافت گوناگون و کیمخته خیزد و از وی آلات های چوبین خیزد "  

در این کتاب که فرش طبری و گلیم های سه گوش و گلیم دیلمی رزبافت اشاره شده است .  

رکورد فن و حرفه قالی بافی در ایران تنها تا زمان خلفای تجمل پرست اموی که در کاخ های افسانه ای خود بی نیاز از قالی گرانبها و نفیس ایرانی نمی توانند باشند ادامه می یابد در این دوره در مأخذ تاریخی در شرح تحف و هدایای حکام محلی برای خلفای حاشیه نشین دجله مکرر از قالی ایران نام برده می شود. محمد ابن عبدوس الجهشیاری در قرن چهارم می نویسد درخراجی که حاکم طبرستان به خلفای عرب می پرداخته ششصد قطعه قالی طبری وجود داشته است . همچنین بنا به نوشته ابن خلدون (732-806 هجری قمری) جزء خراج سالیانه ناحیه طبرستان و گیلان به مأمون خلیفه عباسی ششصد تخته قالی و قالیچه وجود داشته است.

ابن حویق در قرن چهارم  ضمن اشاره به مناطق قالی بافی در ایران با ذکر فرش بافی در فارس آن را با فرش های طبری مقایسه کرده است

با حمله مغول به ایران  قالی بافی در ایران دچار رکود شده است اما هیچ گاه عامل اضمحلال آن به طور کامل فراهم نشده است . در این زمان زری دوزی روی پارچه های ابرایشمی در کرمان رواج داشته و گیلان و طبرستان از مراکز مهم پرورش کرم ابراشم و بافت پارچه های ابرایشمی بوده است

به شهادت تاریخ اوج هنر قالی بافی در ایران را باید در دوران صفویان جستجو کرد  در این دوران در کنار قصرهای پادشاهان کارگاههای متعدد چند کاره برای تهیه منسوجات و شال ابریشمی برای استفاده  خاندان سلطنتی و  همچنین  قالی بافی بنا شد و مراکز گوناگون که قبلا در تبریز ، اصفهان ، کاشان ، مشهد ، کرمان ، جوشقان ، یزد ، استرآباد ، هرات و ایالات شمالی نظیر شیروان ، قره باغ و گیلان وجود داشتند توسعه و رونق بیشتری گرفتند. با دور اندیشی شاهان صفوی برای حفظ اصالت بافندگی  دستور دادند که هر منطقه بر اساس روش خودش قالی را ببافد .

در دوره معاصر استانهای گیلان و مازندران به دلیل رفاه نسبی اهالی این استانها که ناشی از وجود منابع طبیعی فراوان و امکانات توریستی این نواحی است و عدم رغبت مردان به بافت قالی و همچنین اشتغال  دائمی زنان گیلک در مزارع برنج و باغ های چای و مرکبات و توتستانها  به ظاهر نیاز و فرصتی برای بافت قالی و قالیچه باقی نمی گذارد .

در دهه های گذشته یکی از وسایلی که نو عروسان به عنوان جهیزیه به خانه  می آوردند قالی و قالیچه بود که بعد ها به عنوان سرمایه زندگی آنها محصوب می گردید . اما بعد ها با وجود فرش های ماشینی ارزان قیمت و کاهش قدرت خرید مردم  تقاضا برای قالی دستباف رو به کاهش گذاشته است و بیشتر قالی های دستباف به سمت صادرات سوق داده می شود .

در حال حاضر امار دقیقی از تعداد قالیبافان در استان گیلان وجود ندارد اما بر آورد ها حاکی از وجود 10 تا 15 هزار نفر قالی باف در گیلان است که اکثرا به  عنوان یک شغل خانگی در منزل مشغول بافت قالی می باشند. و فقط تعداد معدودی کارگاه قالی بافی در این استان در حال فعالیت می باشند. در این میان آمار ها حکایت از وجود حدود 8 هزار نفر قالیباف می نمایند که تحت پوشش بیمه قالی بافان هستند . حدود 21 آموزشگاه قالی بافی هم در این استان مشغول آموزش حرفه قالی بافی هستند .

با توجه به وجود ابریشم در گیلان و همین طور وجود مراتع و پرورش گوسفند در این استان مواد اولیه مرغوب جهت تهیه قالی در استان به حد کفایت وجود دارد اما متاسفانه در حال حاضر تقریبا تمام مواد مورد نیاز از نخ ابریشم و چله و وسایل و طرح های مورد نیاز از استانهای آذربایجان و خراسان و تهران و قم تهیه می گردد که اگه اقدام لازم انجام گیرد  می تواند اشتغال زا باشد .

از نکات مهم در قالی بافی گیلان می توان به این نکته اشاره کرد که با توجه به ذوق هنری سرشاری که به واسطه طبیعت متنوع گیلان وجود دارد قالی بافان گیلانی در تشخیص نوع رنگها مهارت بسیار زیادتری نسبت به سایر مناطق دارند و همین امر باعث صحیح بافی  و کمتر شدن گره های غلط توسط آنها شده است

تابلو فرش و قالیچه بیشترین نوع تولیدات قالبیافان گیلانی است که بیشتر در شهر های تبریز و تهران با نام قالی تبریز به فروش می رسد. عدم وجود برند و طرح های مخصوص گیلان  یکی از دلایل ارائه دستبافته های گیلان تحت نام قالی تبریز می باشد.  

منابع :

نصیری ، محمد جواد، افسانه جاویدان فرش ایران ، 1389، فرهنگسرای میر دشتی،تهران

ژوله ،تورج،پژوهشی در فرش ایران، 1390،یساوای ، تهران

شعبانی خطیب ،صفر علی،فرهنگ نامه تصویری آرایه و نقش فرشهای ایران ،1387،سپهر اندیشه ،قم

نکته : در این بخش سعی شده در باره منابع تاریخی راجع به قالی بافی در گیلان صحبت گردد . از آنجایی که اطلاعات دقیقی در این زمینه به صورت مکتوب منتشر نشده است .جا دارد  از علاقمندان در این زمینه خصوصا گیلانی های عزیز که در این زمینه اطلاعاتی دارند  تا با انتشار مطالب خود  در راه معرفی هرچه بیشتر صنعت قالی بافی در گیلان گام بردارند . هر گونه انتقاد یا پیشنهادی که در جهت تکمیل تاریخچه فرش در گیلان که به دست ما برسد به این متن افزوده می گردد