آموزشگاه فنی و حرفه ای پنج پر

در مطالعه مراحل بافت فرش عملیات چله کشی – گره زنی – پودر گذاری و سایر ریزه کاری های فنی را کم و بیش به تفصیل شرح می دهیم.

چله (تار): چله مجموع نخ هایی با تاب زیاد است که به موازات یکدیگر و با کشش معینی بر روی میله های سر دار و ریز دار پیچیده می شوند. ظرافت و ضخامت نخ های چله بر حسب تعداد گره های مورد نظر در فرش متفاوت است به عنوان مثال برای فرش های درشت بافت نخ های چله 12 لا و برای فرش های ظریف تر (40 و 45 گره در 5/6 سانتی متر) نخ های 9 لا و برای فرش های ریز بافت چله های ابریشمی بکار می برند. نخ های چله سفید رنگ در مراکز بافندگی شهری کاربرد بیشتری دارند در حالی که فرش های ایلیاتی قشقائی، بلوچی، لری و بختیاری بیشتر چله های رنگی دارند.

چله کشی :چله کشی یکی از مهمترین مراحل بافت فرش است. در یک بافت تمیز و شسته رفته نقش چله کش (تنه تاب) وارد و مسلط را هرگز نمی توان از کار بافنده با صبر و حوصله آن کم بهاتر شمرد. در امر چله کشی علاوه بر مهارت استاد کار چله کش انتخاب مواد اولیه مرغوب و دار مناسب نیز حائز اهمیت فراوان است. انتظار بیهوده ای است که از یک دار کج و کوله حتی با نظارت چله کش ماهر بتوان فرشی بی عیب و نقص پائین کشید.
چله کشی مانند طراحی و رنگرزی می تواند یک پیشه مجرد در مجموعه حرفه قالی بافی باشد. تفسیر این کلام این است که یک چله کش الزاماً نباید بافنده باشد. او پس از خاتمه چله کشی می تواند بافت فرش را نیز انجام دهد و یا اینکه به سراغ دار دیگری برای چله کشی برود. کارش تا حدودی دقیق تر و فنی تر از بافنده است. چله کش ، حسابگری  است که با آگاهی از نقشه فرش، تعدادتارها و نوع آن ها و طول و عرض فرش را محاسبه نموده و به هنگام بروز اشکالات فنی قادر به یافتن راه حل های مناسب نیز می باشد.

برحسب محل بافت و سنت های بافندگی، چله کشی به دو شیوه زیر صورت می گیرد: چله کشی فارسی – چله کشی ترکی.قبل از توضیح  این دو روش لازم است تا ابتدا مرحله سیه بندی تو ضیح داده شود .

سیه بندی : عمل سیه بندی قبل از چله کشی ( فارسی و ترکی) بر روی دستگاه قالی بافی انجام می گیرد عبارت است از تقسیم سر دار و زیر دار به قسمت های مساوی با عرض فرش ،به این ترتیب که ابتدا طول سر دار و زیر دار را اندازه گیری نموده و نقطه وسط آنها را دقیقا مشخص می نمایند. سپس از نقطه وسط سر دار و زیر دار به سمت طرفین ، با فاصله های 6.5یا 7 سانت جدا می نمایند. برای مشخص کردن تعداد واحد های 6.5یا 7 سانتی عرض فرش را بر 6.5 یا 7 تقسیم می نمایند. شروع تقسیم بندی از وسط سر دار و زیر دار و به صورت مساوی در دو طرف خواهد بود .

چله کشی فارسی پیشرفته ترین و کامل ترین روش چله کشی فرش است . این روش همپای پیشرفت در ساخت دار و برای بافت قالی هایی با طول زیاد و دلخواه ابداع شده است .   در چله کشی فارسی ابتدا نخ های چله را در روی زمین به دور دو میخ که در زمین محکم شده ا ند پیچیده و سپس آن را به دار منتقل می نمایند درحالی که در چله کشی به طریقه ترکی دو کارگر که یکی در بالا و دیگری در پایین دستگاه قالی بافی نشسته اند با پرتاب گلوله نخ چله به طرف یکدیگر و پیچاندن منظم این نخ ها در اطراف میله های سردار و زیبر دار این عمل را انجام می دهند. این نوع چله کشی هر چند باعث صرف و قت بیشتری می شود ولی به علت دقت و نظمی که در کار وجود دارد نتیجه ای کاملاً رضایت بخش ببار می آورد.

گلیم باف :پس از چله کشی بنابر سنت های بافندگی هر محل گاهی یک دو سانتی متر و حداکثر چهار سانتی متر در عرض فرش را به صورت گلیم بافت در می آوردند. گلیم بافی در سر و ته فرش الزاماً عملی نیست که همیشه و همه جا مورد را به صورت گلیم بافت در می آورند. گلیم بافی در سر و ته فرش الزاماً عملی نیست که همیشه و همه جا مورد عمل باشد. بسیاری از مواقع فرش ها و قالیچه ها به ویژه انواع متوسط و تجارتی آن ها بدون قسمت گلیم بافت به بازار عرضه می شوند.

اکثراً پس از خاتمه بافت بر روی نخ های چله یک ردیف زنجیره می زنند. زنجیره در واقع نوعی قلاب بافی است که هر بار روی چهار نخ (دو نخ رو و دو نخ زیر) صورت می گیرد. زنجیره ها علاوه بر آنکه لبه های فرش را زیباتر و منظم تر می نمایند باعث آن می شوند که گره ها در روی چله فرش حرکت نکرده و ثابت بمانند.
گره زنی :گوشت و یا قسمت اصلی فرش با گره هایی که بر روی تارهای قالی زده می شوند به وجود می آید. این گره ها در حقیقت رشته های کوتاهی از پشم و یا ابریشم هستند که به دور دو تار مقابل پیچیده شده و گره می خورند. بر اساس شکل فیزیکی گره ها را به دو نوع متقارن و نا متقارن تقسیم می نمایند.

گره متقارن: گره متقارن تکه کوتاهی از یک رشته پشم و یا ابریشم است که به دور یک جفت تار می پیچد و از میان آن ها به بیرون کشیده می شود. نام های دیگر این نوع گره عبارتند از: گره بسته و گره گوردس و در اصطلاح فرش های بافته شده با این نوع گره را ترک بافت می گویند.

گره نامتقارن: در این نوع گره نیز یک رشته پشم و یا ابریشم دو تار چله را در بر می گیرد با این کیفیت که این رشته پشم و یا ابریشم یک چرخ کامل به دو یک تار و یک نیم چرخ به دور تار دیگر می زند. نام های دیگر این نوع گره عبارتند از: گره باز و یا گره سنه و در اصطلاح فرش ههای بافته شده با این نوع گره را فارس بافت می گویند.
کاربرد گره فارسی بیشتر در استان های شرقی و جنوب شرقی و مرکزی ایران و در مراکز بافندگی کرمان، یزد، اراک، قم، نائین، کاشان، اصفهان و هم چنین در میان ایلات ترکمن رایج است و بافت فرش های با گره ترکی بیشتر در بین بافنده های ایلات قشقائی، بختیاری، شاهسون، افشار، کرد و قالی باف های استان های آذربایجان، کردستان، کرمانشاهان، همدان ، زنجان و گیلان  مرسوم است. قالی بافان مشهد و تهران برحسب عادت و سنت یکی از دو نوع گره فارسی و یا ترکی را به کار می برند.

تشخیص نوع گره در فرش بافته شده چندان آسان نیست. شناسایی آن در فرش های درشت بافت شاید با سهولت بیشتری میسر باشد در حالی که در فرش های ریز بافت و متراکم با کمک ذره بین این تشخیص امکان پذیر است. در هر صورت برای شناسایی نوع گره باید فر ش را در امتداد پودها به طرف پشت آن تا نمود تا بطن آن دیده شود در صورتی که حلقه گره به وضوح قابل رؤیت نباشد و پرزها مانند دسته های علف از جسم فرش در کنار پودها روئیده شده باشند و نخ پود در میان دو ردیف گره به صورت خطی مستقیم دیده شود گره از نوع سنه و یا فارسی است و در حالی که حقه گره در اطراف پرز به وضوح دیده شود و نخ پود به شکل خط دندانه داری به چشم بخورد گره از نوع گوردس یا ترکی است.

هر اندازه تعداد گره های فرش در واحد سطح زیادتر باشد مرغوبیت و استحکام قالی زیادتر و طرح و نقشه آن بهتر مجسم می شود.

تعداد گره بر حسب نوع فرش در واحد سطح بسیار متغیر می باشد در فرش های ده بافت و هم چنین در فرش های ایلیاتی بطور معمول تعداد آن ها کمتر و در فرش های ظریف شهر بافت تعداد آن ها گاهی به ارقامی در حدود یک میلیون گره در متر مربع سر می زند. به عنوان مثال تعداد گره در فرش های بافته شده در روستاها و شهرهای آذربایجان از 18 تا 70 عدد در هر هفت سانتی تر طول (از 660 تا 10000 گره در دسی متر مربع) تغییر می کند. در اصطلاح به تعداد گره در واحد طول رج نیز می گویند به عنوان مثال در قال 50 رج تبریز در هر هفت سانتی متر آن 50 گره زده شده است.

در صورتی که فرش با دقت بافته شود به طور معمول تعداد گره در واحد طول و عرض آن یکسان است ولی بسیار اتفاق می افتد که تعداد گره در مقیاس معینی از طول فرش (امتداد تار) بیشتر از تعداد گره در همین مقیاس در عرض فرش (امتداد پود) باشد و دلیل آن کوبیدن پودها و گره ها بر روی نخ های چله می باشد.
هرگاه هنگام بافت، ضخامت پودها و خامه فرش بنا بر ضرورتی تغییر نماید و یا شخص بافنده های جای خود را با دیگری عوض کند و یا تراکم چله ها کم و زیاد شود عیب هایی مانند بالا زدگی و پایین زدگی (طول فرشینه نسبت به مقیاس اولیه ای که بافنده در نظر گرفته بود کم و زیاد می شود) بروز می کند و یا به عبارتی ترنج فرش حالت مرکزیت خود را از دست داده و جابه جا می شود.

فرش ها را بر حسب تعداد گره های آن در واحد سطح می توان به طریق زیر طبقه بندی کرد:
1- فرش های درشت بافت که در اصطلاح بازار به آن ها خرسک گفته می شود از 360 تا 500 گره در دسی متر مربع.
2- فرش های نیمه درشت بافت که در 500 تا 1000 گره در دسی متر مربع.
3- فرش های با بافت متوسط از 1000 تا 2000 گره در دسی متر مربع.
4- فرش های نیمه ظریف از 2000 تا 3250 گره در دسی متر مربع.
5- فرش های نیمه ظریف از 3250 تا 5000 گره در دسی متر مربع.
6- فرش های فوق العاده ظریف از 5000 تا 10000 گره در دسی متر مربع.
7- فرش های استثنائی که اغلب از رشته های ابریشم بافته شده و تعداد گره های آن متجاوز از 10000 گره در دسی متر مربع می باشد.

برای تعیین تعداد گره های فرش، یک واحد معین از مساحت آن را در پشت قالی و یا قالیچه انتخاب کرده و گره های موجود در آن را می شمارند (این شمارش را می توان در فرش های ریز بافت با کمک ذره بین های مدرج و مخصوص انجام داد). در پاره ای از قطب های بافندگی ایران از جمله آذربایجان و کرمان حاصل ضرب گره های شمارش شده و یا رج شمارها را در طول و عرض 7 سانتی متر معیار اندازه گیری قرار می دهند. به عنوان مثال فرش 50 رج تبریز معرف آن است که در 7 سانتی متر مربع 2500 و در یک متر مربع رقمی معادل 510000 خواهد بود.
در بسیاری از مناطق بافندگی معیار 5/6 سانتی متر را برای تعیین تعداد گره ها به کار می برند ولی در حقیقت بهترین و عملی ترین طریقه شمارش گره ها در مساحت یک دسی متر مربع و حاصل ضرب این رقم در مساحت کل فرش می باشد. برای دقت بیشتر می توان این شمارش را در چند نقطه مختلف از فرش تکرار نموده و معدل آن را ملاک محاسبه قرار داد.

در پایان مبحث گره زنی اگر به گره های جفتی و یا تقلبی که با تأسف رواج آن در بین پاره ای از بافندگان موجب خدشه دار شدن شهرت و سلامت این صنعت و رکود صادرات آن شده اشاره ای شود بی فایده نخواهد بو.
گره های جفتی و یا تقلبی را از هر نوع ترکی و فارسی به جای آن که بر روی دو نخ تار بزنند بر روی چهار و یا شش رشته تار می زنند. این تقلب را در فرش های درشت بافت با کمی دقت می توان تشخیص داد ولی در قالی های ریز بافت به ویژه هنگامی که در آن ها پودهای رنگی به کار رفته باشد بسیار مشکل است.
با این نوع گره زنی گرچه از مدت بافت بسیار کاسته می شود ولی در عوض حاصلی جز فرش های پوک و بی دوام نخواهد داشت.

با شرح دو نوع گره باز و بسته به مزایای روش های فارس بافت و ترک بافت نیز بطور مختصر اشاره ای می کنیم. از آن جایی که گره های ترکی از نوع بسته می باشند. بنابراین فرش هایی که با این نوع گره بافته می شوند تا حدودی دارای استحکام بیشتری می باشند و علاوه بر آن به علت استعمال قلاب گره زنی بافت فرش های ظریف در این روش با سهولت بیشتری صورت می گیرد. در روش فارس بافت عمل گره زدن به علت عدم استعمال قلاب مشکل تر ولی پود زدن آسان تر و به طور کلی سرعت کار بیشتر خواهد بود. این روش معایب به نسبت بیشتری در مقایسه با طریقه ترک بافت می بینیم که از همه مهم تر ضایعاتی است که به دست بافنده و آسیب هایی است که بر اثر کوبیدن شانه سنگین بر پیکر فرش وارد می شود. بافت فرش های ظریف در این طریقه به علت شل بودن چله ها و تراکم تارها و تا حدودی مشکل تر است.

پود گذاری : پس از زدن یک ردیف گره و حصول اطمینان از محکم بودن آن ها بر روی شبکه تارها عمل پود گذاری را انجام می دهند. به این طریق که یک رشته نخ را که در اصطلاح به آن پود می گویند از لابلای تارهای فرش گذرانیده و بر روی گره ها قرار می دهند. جنس این پودها بر حسب نوع فرش و سلیقه بافنده ممکن است از پنبه – پشم و یا ابریشم به رنگ سفید و یا رنگ های دیگر باشد. پودها عمل انسجام و یک پارچه نمودن قسمت های بافته شده و اتصال گره ها در بطن فرش را انجام می دهند.

بیشتر فرش های ایلیاتی یک پوده و به عکس غالب فرش های ده بافت و شهری دو پوده هستند که در این صورت یکی از پودها ضخیم تر از دیگری انتخاب می شود. پود ضخیم به طور معمول برای پر کردن بطن فرش و پود نازک جهت ایجاد نظم و توازن به کار می رود. پود نازک اگر به صورت مناسب روی گره ها قرار گیرد عملیات بافت و پود زدن در ردیف های بعدی بسیار آسان تر خواهد بود. از آن جایی که پود نازک از پشت فرش به خوبی دیده می شود لذا از روی حالت آن می توان نظم گره ها و کیفیت بافت را متوجه شد.

در برخی از مراکز بافندگی بنابر سنت های محلی گاهی به قصد سریع به پایان رسانیدن فرش سه تا پنج پود زده می شود که کاری است غیر اصولی و خارج از استانداردهای یک فرش مرغوب.

بعد از گذرانیدن پودها به وسیله شانه مخصوصی (در مناطق بافندگی ترک زبان شانه کوچک و کم وزن و در مراکز فارس زبان بزرگ و سنگین است) گره های زده شده را در روی چله به طرف پایین شانه کرده و به عبارت دیگر آن ها را می کوبند به نحوی که بطور کامل در جسم فرش فرو روند.

در صورت استفاده از نخ هایی با کیفیت ها و شماره های مختلف به هنگام پود گذاری و یا عدم دقت در عمل شانه زدن و کوبیدن یک نواخت گره ها، عیوبی از جمله تورفتگی و یا برآمدگی در فرش پیش می آید و یا حاشیه کج از کار در می آید که امکان رفع آن ها تا حدودی در موقع بافت فرش با تبدیل نخ های کلفت به نازک و یا برعکس و یا شانه کوبی منظم میسر است.

بعد از بافت چند ردیف، استاد کار کارگاه به وسیله قیچی مخصوصی سر ریشه ها را با دقت زیاد و بصورت یکنواخت می چیند و یا به گونه ای که در برخی از مراکز قالی بافی ایران مانند کرمان و تهران عمل پرداخت را با ماشین های برقی مخصوصی انجام می دهند.

چنانچه پرزهای قالی پس از بافت زیاد گرفته شود به گونه ای که پرزها با لمس کردن با دست احساس نشوند در این صورت به ارزش فرش لطمه فراوانی وارد آمده است. این قبیل فرش ها را در اصطلاح فنی «ته خواب» و یا «خواب کوتاه» می گویند.