آموزشگاه فنی و حرفه ای پنج پر

در صنعت قالی بافی هنر رنگرزی اهمیتی تقریبا یکسان با طراحی و بافندگی دارد و اصولا بدون وجود رنگ نقشی آفریده نمی شود .

علم رنگرزی در گذشته بسیار پیچیده بود و رموز آن همیشه در خانواده های رنگرز باقی می ماند و کمتر کسی می توانست از اسرار و رموز آن آگاهی یابد . هر رنگرز با بکار بردن شیوه های مختص به خود رنگهایی با تونالیته های مشخص را تولید می کند که مشابه آنها را تقریبا در سایر کارگاه ها نمی توان یافت به همین دلیل مشخصه رنگ یکی از عوامل تشخیص بافتهای مناطق مختلف باشد .

در رنگرزی مهارت رنگرز در کاربرد مواد رنگی اهمیت ویژه ای دارد و عامل درخشندگی رنگ تنها مواد الوان نیست چه فرش هایی دیده شده اند که الیاف آن با مواد رنگدار مرغوب رنگ آمیز شده ولی به علت عدم مهارت رنگرز و فقدان نفوذ رنگ به داخل الیاف ، فرش رگه دار شده و یا برعکس بر اثر اشباع الیاف از مواد رنگی به هنگامی که فرش ها بر روی یکدیگر انداخته بودند رنگهای اضافی به فرش های مجاور نفوذ کرده اند . متقابلا کیفیت و نوع الیافی که در رنگرزی بکار برده می شوند نیز در خور اهمیت بدین صورت که هرگاه چند دسته کلاف مختلف را در یک زمان و تحت شرایط یکنواخت و حتی اتوماتیک رنگ آمیزی کنند نتیجه کار در تمام آنها به یکسان نخواهد بود و هر کلافی رنگی متمایز از کلافهای دیگر بخود می گیرد .

با تجزیه نور در یک منشور بلوری عینا مانند رنگین کمانی که بعد از بارندگی در هوای آفتابی تشکیل می شود . هفت رنگ بنفش ، نیلی ، آبی ، سبز ، زرد ، نارنجی و قرمز بوجود می آید . در این مجموعه الوان زرد و قرمز و آبی رنگهای اصلی و بنفش ، سبز و نارنجی رنگهای مکمل نامیده می شوند که از ترکیب آنها با یکدیگر به نسبت های مختلف دنیایی از رنگها به وجود می آید . بدین ترتیب که انواع سبزها از مخلوط زردها و آبی ها و انواع بنفشها از ترکیب آبی ها و قرمزها و اقسام نارنجی ها از ترکیب زردها و قرمزها بدست می آید . همچنین از امتزاج رنگهای مکمل با یکدیگر به رنگهای اصلی با درجات رنگی متفاوت می توان دست یافت . در عمل برای بدست آوردن رنگ سبز ابتدا کلافها را نیل و سپس بایک ماده رنگی زرد رنگ می کنند و برای دستیابی به نارنجی الیاف را در مرحله اول با روناس و یا هر قرمز دیگری به رنگ قرمز در آورده و سپس در حمام محتوی رنگ زرد وارد می کنند و برای حصول رنگ ارغوانی الیاف را ابتدا به رنگ قرمز در آورده و آنگاه در خم نیل وارد می نمایند و به همین ترتیب با تغیر در نسبت رنگهای بکار رفته به مجموعه های رنگی متعددی دسترسی می یابند .

رنگها را برحسب ساختمان فیزیکی ، کیفیت شیمیایی و ثبوت و نوع دندانه ای که با آن بکار می برند و یا روشهای رنگرزی تعریف و طبقه بندی می کنند .

رنگ های طبیعی شامل رنگ هایی هستند که یا منشأ گیاهی داشته و از ریشه ، گل ، برگ ، میوه و پوست تنه ی نباتات به دست می آیند و یا رنگ های حیوانی که موجوداتی مانند حشره ی قرمزدانه و صدف ارغوان مولد آنها هستند و یا مانند خاک رس از معادن استخراج می شوند.

وجود رنگ های گوناگون در فرش های ایرانی که در قرن های گذشته بافته شده اند مبین این نکته است که صنعت رنگرزی در این سرزمین سابقه طولانی داشته است . پژوهش های باستان شناسی موید آن است که ایرانیان در رنگرزی مانند سایر اقوام و ملل قدیم بسیار با تجربه بوده و رنگ هایی که در منسوجات خود به کار می برده اند بسیار با دوام و چشم گیر بوده است .

ایرانیان برای رنگرزی پشم و ابریشم از دیر باز از گیاهان رنگ دار نظیر انار ، گردو ، روناس ، اسپرک و همچنین از حشره ی قرمزدانه استفاده می کرده اند .

سال های متمادی رنگ های گیاهی یکی از اقلام صادراتی ایران بوده است . در اواخر دوره ی قاجاریه کارگاه های متعدد  رنگرزی در جوار کارگاه های قالی بافی فعالیت پر رونقی داشته اند . در این کارگاه ها فرآورده های گیاهانی از قبیل روناس ، اسپرک ، پوست گردو و انار را به مصرف می رسانیدند و تجار صادر کننده نیز مواد رنگ دار گیاهی مازاد بر مصرف داخلی را که در کارگاه های تولید رنگ سائیده و عمل آورده و بسته بندی شده بود به خارج صادر می کردند .

با وجود کشف رنگ های شیمیایی ، رنگ های طبیعی در بسیاری از کارگاه های رنگرزی هنوز مورد استعمال فراوان دارند و گاهی نیز آنها را همراه با مواد شیمیایی در رنگرزی الیاف پشمی و ابریشمی به کار می برند .

بهترین روش برای تشخیص رنگ شیمیایی از رنگ گیاهی استفاده از دستگاه اسپکتروفوتومتر (Spectrophotometer)   است که به کمک این دستگاه میتونا میزان انعکاس و جذب نور در اشیاء مختلف را اندازه کیری کرد و به تناسب میزان انعکاس و جذب نور در الیاف قالی ، رنگ گیاهی را از رنگ شیمیایی تشخیص داد .

رنگ های طبیعی اغلب گران قیمت بوده و کاربرد آنها نیز مشکل بوده و در ضمن همه ی فام های رنگی را نمی توان در این سری رنگ ها بدست آورد .

کاربرد رنگ های گیاهی بیشتر در روستاها و یا در میان ایلات معمول است که اینگونه مواد را در مزارع و مراتع حوالی دهات خود و یا در مسیر کوچ ایل به مقدار فراوان در اختیار دارند .

حدود یکصد و بیست نوع گیاه رنگ دار در ایران شناسایی شده اند که از برگ و تنه و ریشه و گل ها و میوه های آنها رنگ های گوناگون بدست می آیند .

علاوه بر این از تعدادی گل سنگ ها و جلبک ها نیز رنگ های طبیعی استخراج می شوند .این گل سنگ ها غالبا در نواحی مرطوبی کنار دریا ، جنگل و بر روی صخره ها می رویند که آنها را پس از جمع آوری و خشک نمودن در رنگرزی بکار می برند . از ترکیب مواد رنگ دار این گل سنگ ها در رنگرزی با دندانه های مختلف بیشتر رنگ هایی در فام های قهوه ای ، خاکستری ، زرد و نارنجی بدست می آید . کاربرد مواد رنگ دار این گل سنگ ها در رنگرزی به علت عدم شناسایی خواص آنها بطور کامل و همچنین فراوانی سایر مواد رنگ دار طبیعی چندان معمول نیست .

یاد آوری این نکته ضروری است که در یک  رنگرزی شسته رفته توجه به انتخاب مواد رنگی مرغوب و وسایل و ظروف مناسب و رعایت نکات فنی لازم مانند عملیات مقدماتی آماده نمودن کلاف ها ، زمان جوش دادن،تمیزی وان و خمره های رنگرزی از مسائل پر اهمیتی هستند که از دید یک رنگرز ماهر و دقیق نمی توانند پوشیده بمانند.

منبع: نصیری ،محمد جواد،افسانه جاویدان فرش ایران،1389،فرهنگ سرای میر دشتی ،صص 42-44