تاریخچه رنگرزی در ایران :
رنگرزی ، هنری است که هم نیازمند ذوق و دید هنری است و هم دقت و کارآزمودگی صنعتی را می طلبد. پیش از اسلام جامعه ایران دارای سنت پیشرفته بافت قالی و نساجی بوده است. رنگرزی در ایران سابقه دیرینه ای دارد . دوره ساسانی رنگرزان از احترام خاصی برخوردار بوده اند. در دوران آل بویه و سپس سلجوقیان به وجود کارگاههای رنگرزی که بصورت صنفی و تولیدی در بسیاری از شهرهای ایران نظیر یزد، کاشان و اصفهان اشاره شده است. صنعت رنگرزی ایران در اواخر دوران صفویه، هم زمان با رشد رنگرزی مدرن در اروپا، عظمت و درخشندگی خود را تا حد زیادی از دست داد.
در صنعت قالی بافی، هنر رنگرزی اهمیتی کم و بیش یکسان با طراحی و بافندگی آن دارد و اصولاً بدون وجود رنگ، نقشی آفریده نمی شود.
تعریف رنگرزی :
رنگرزی، علمی است که طی آن ماده رنگزا در شرایط معینی از درجه حرارت و زمان، بر الیاف و یا کالای منسوج (بافته شده) از نوع معینی اثر می‌گذارد و آن را رنگ می‌کند.
تعریف رنگرزی سنتی :
رنگین نمودن الیاف یا پارچه های ابریشمی ، پشمی ، کرک و پنبه را ، با استفاده از مواد شیمیائی و یا مواد طبیعی که منشاء گیاهی یا حیوانی دارند، رنگرزی می گویند.
حداقل تا یک قرن پیش که رنگینه های شیمیایی ناشناخته بودند ، الیاف مورد استفاده در نساجی بطور سنتی و با رنگینه های طبیعی رنگرزی می شدند .
رنگرزی سنتی ، با وجود تفاوت هایی که در مناطق مختلف وجود دارد ، دارای فرمول مشخصی می باشد.
در کشور ما بیش از صد نوع رنگینه گیاهی به ثبت رسیده که از نظر ثبات از درجات مختلفی برخوردار است و بعضی از آنها دارای ثبات کمی بوده وبرای عوض کردن "شید" رنگ های دیگر استفاده می شوند.
بطور کلی رنگزاها در رنگرزی سنتی ریشه طبیعی داشته و با توجه به منبع استخراج آنها در سه گروه زیر می توانند تقسیم بندی شوند:
1- مواد رنگزای به دست آمده از گیاهان مثل نیل، اسپرک، روناس، زعفران، پوست پیاز، چغندر، پوست گردو، پوست انار و غیره که از ریشه، گل، برگ، میوه و پوست نباتات به دست می آیند
2- مواد رنگزای به دست آمده از حیوانات مثل قرمز دانه و صدف ارغوان
3- و آنهایی که از مواد معدنی به دست می آیند مثل خاک سرخ
دلایل اقتصادی استفاده از رنگهای گیاهی :
استفاده از رنگ های گیاهی نتایج اقتصادی و اجتماعی متعددی در پی خواهد داشت که مهمترین آنها عبارتند از:
1- توسعه و احیای زمین های بایر و کشت گیاهانی که مصارف صنعتی دارند
2- ایجاد اشتغال
3- جلوگیری از آلودگی های ناشی از کاربرد مواد شیمیایی
4- صرفه جویی ارزی و ارزش صادراتی ( با توجه به کیفیت مرغوب رنگ های طبیعی، از یک سو می تواند از خروج ارز برای تهیه ی رنگ های شیمیایی تا حدود زیادی بکاهد و از سوی دیگر بازار جهانی فرش ایرانی را دوباره پررونق کند. )
مزایای رنگرزی سنتی نسبت به شیمیایی:
1- جذابیت و زیبایی قالی ایران به دلیل تنوع و جذابیت رنگ آن است که لحظه ها چشم به یک اثر خیره می ماند و از آن به سادگی نمی گذرد. بالعکس، رنگ های شیمیایی عشق کاذب را به همراه می آورند.
2-جلا و ثبات رنگهای سنتی بیشتر از شیمیایی است؛ ابریشم یا پشمی که با مواد طبیعی رنگرزی می شود دارای نوعی جذابیت و زیبایی است.
3-گذشت زمان، رنگهای طبیعی را پخته تر و کاملتر می سازد و در اثر استفاده و قرار گرفتن در معرض نور و مواد قلیائی و .... نه تنها از ارزش آن کاسته نمی شود بلکه به ثبات و درخشندگی آن نیز افزوده می شود چنانکه فرش رنگرزی شده با این مواد، هرچه بماند و کهنه تر شود؛ هرچند هم که رنگ پریده تر گردد باز عتیقه تر وگرانبهاتر است؛ اما، رنگهای ترکیبی و مصنوعی، این قابلیت و خاصیت را ندارند .
4- مقاومت فرشهایی که خامه آنها با رنگ گیاهی رنگ شده باشد، بعد از مدتی که پا بخورد تغییری نمی کند اما، مقاومت فرشهایی که خامه آنها با رنگهای شیمیایی رنگ شده‌اند، چون دندانه کردن آنها با اسید انجام می‌شود، کمتر است .
5- رنگزاهای مصنوعی زمانی که یک جا استفاده می شوند ساختار مولکولی آنها صرفأ همیشه رنگ خالص می دهد و فاقد کیفیت هماهنگ کنندگی و ملایم کنندگی هستند. اگر سه رشته نخ پشمی را که با مواد رنگزای مصنوعی رنگ شده‌اند کنار یکدیگر بگذاریم، اکثر شاهدان آنها را تند، بسیار بد یا زننده و ناهماهنگ توصیف می‌کنند اما، اگر سه رشته نخ پشمی را با روناس، نیل و پوست پیاز رنگ کنیم، اکثر شاهدان این ترکیب را هماهنگ احساس می‌کنند. هماهنگی که ما احساس می‌کنیم از این واقعیت سرچشمه میگیرد که این سه رنگ عناصری را از رنگهای همسایه در خود دارند؛ همچنین رنگهای طبیعی باعث گرایش به سیاه می‌شود که خود از شدت رنگها کم می‌کند.
6-به دلیل سنتی بودن فرش، مسلمأ استفاده از رنگهای گیاهی بهتر است. این رنگ ها چشم نوازتر هستند و اغلب مشتریان اروپایی رنگ گیاهی در فرش را می پسندند.
معایب رنگرزی طبیعی نسبت به شیمیایی:
1-در رنگرزی سنتی، ماده رنگزای بیشتری مورد نیاز است تا به نتیجه مطلوب رسید
2-برای استفاده از رنگ های طبیعی باید وقت و زمان زیادی صرف کرد. (گاهی اوقات جمع آوری مواد گیاهی مورد لزوم جهت رنگرزی به یکباره امکانپذیر نیست لذا آن ها را خشک کرده و به تدریج ذخیره می کنند تا به مقدار کافی برسد یا برای برداشت ریشه گیاهی مانند روناس باید حداقل سه سال صبر کرد.)
3- گران بودن رنگزاهای طبیعی به دلیل کمیاب بودن و طولانی بودن مدت استخراج آنها
فرش دستباف ایرانی در سطح جهان با رنگ های گیاهی استفاده شده در آن، شناخته می شود، از همین رو می توان رنگرزی گیاهی را شناسنامه فرش ایرانی دانست به همین دلیل نباید با استفاده از رنگ های شیمیایی در بافت فرش های دستباف،موقعیت ویژه و ممتاز فرش دستباف ایرانی را در بازارهای جهانی به مخاطره نیاندازیم .
4-عدم تنوع کافی آن برای رنگرزی قالیچه های تصویری (تابلوفرش ها ) ، و وجود برخی مشکلات فنی دیگر در رنگرزی طیف های رنگی مورد نیاز .
امروزه با تغییر رویکرد زندگی و صنعتی شدن صنایع سنتی، گرانی رنگهای گیاهی و طبیعی نیز باعث شده‌است که بسیاری از رنگرزان به دلیل نداشتن توان خرید، به رنگهای شیمیایی روی آورند و این خود موجب افت کیفیت الیاف رنگ شده، می‌شود. در حال حاضر با رشد آگاهی مصرف کنندگان از مشکلات و معضلات احتمالی استفاده از رنگرزهای مصنوعی و فشار روزافزون محیط زیست، تولیدکنندگان فرش به دنبال جایگزینی برای رنگرزهای مصنوعی هستند. بازگشت به استفاده از رنگرزهای طبیعی در رنگرزی خامه قالی به عنوان بهترین ماده جایگزین برای رنگرزهای مصنوعی امری اجتناب ناپذیر است بنابراین می توان از تمامی امکانات مادی و معنوی جهت تحقق فراگیری رنگرزی طبیعی استفاده نمود.